Περιγραφή του Μουσείου – Εκθέματα

Κάτοψη του Μουσείου Καλαθοπλεκτικής των Ρωμά (πατήστε για μεγέθυνση)

Ιδρύθηκε στην Κομοτηνή στις 18.2.1995. Βρίσκεται στον οικισμό Θρυλόριο του δήμου Κομοτηνής, σε απόσταση 9 χιλ. από την πόλη.

Πρόκειται για εθνογραφικό-τεχνολογικό μουσείο, μοναδικό για το θεματικό του αντικείμενο στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Τον αρχικό πυρήνα των εκθεμάτων αποτελούσαν καλάθια των Ρωμά, προερχόμενα από τα τρία εθνικά τμήματα της ευρείας Θράκης, δηλαδή, ελληνικό, βουλγαρικό και τουρκικό.

Σταδιακά, η συλλογή επεκτάθηκε και εμπλουτίστηκε με εκθέματα και από άλλες χώρες της Χερσονήσου του Αίμου, ώστε, τελικά, να περιλαμβάνει καλάθια από πολλές χώρες του κόσμου (Αίγυπτο, Λίβανο, Αρμενία, Συρία, Αργεντινή, Ινδία κ.ά), κατασκευασμένα και από μη Ρωμά πληθυσμούς.

Σήμερα, τη συλλογή απαρτίζουν περισσότερα από 1.000 αντικείμενα (καλάθια, πανέρια, βέργες, σκούπες, ψάθες, εργαλεία, μινιατούρες κ.ά), από τα οποία εκτίθενται περίπου τα 500.

Το ανθεκτικότερο καλάθι. Διδυμότειχο

Τους κυριότερους τομείς δράσεις του Μουσείου συγκροτούν: η επιστημονική Έρευνα, ο εμπλουτισμός της Συλλογής, η Εκπαίδευση, η καλλιέργεια Οικολογικής συνείδησης, η αναστροφή των στερεοτύπων για τους Ρωμά, οι Εκδόσεις, οι περιοδικές Εκθέσεις, η ψηφιοποίηση του Αρχειακού υλικού και η Στήριξη των εναπομεινάντων καλαθοπλεκτών με την Πρoβολή του τσιγγάνικου καλαθιού ως παραδοσιακού και οικολογικού προϊόντος. Το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρωμά, πέρα από τη διάσωση και ανάδειξη της τσιγγάνικης καλαθοπλεκτικής τέχνης (όπως την άσκησαν οι μουσουλμάνοι Ρωμά της Θράκης), επιδιώκει τη βελτίωσης της αυτο-εικόνας και αυτο-εκτίμησης του πληθυσμού τους και παράλληλα την ανάπτυξη της ευαισθησίας της υπόλοιπης κοινωνίας, σε θέματα προστασίας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο κινήθηκαν και δημιούργησαν επί αιώνες.

Το Μ.Κ.Ρ., ως εκπαιδευτικό-μουσειοπαιδαγωγικό κέντρο, μέσα από τα Εκπαιδευτικά Προγράμματα που έχει εκπονήσει, απευθύνεται σε μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (βλ. κεφ. Εκπαιδευτικά Προγράμματα).

Η επιστημονική έρευνα και καταγραφή μεθόδων, τεχνικών, αλλά και των ίδιων των τσιγγάνικων ομάδων από ιστορική και κοινωνιολογική σκοπιά, συμπληρώνει την προσπάθεια για την επίτευξη των παραπάνω στόχων.

Εργαλείο σχισίματος καλαμιού. Αλεξανδρούπολη

Το καλάθι, ως το κατεξοχήν οικολογικό προϊόν μεταφοράς-αποθήκευσης, οφείλει να κερδίσει το χώρο που του ανήκει σε μια κοινωνία με οικολογική ευαισθησία (βλ. κεφ. Οικολογική Σημασία του Καλαθιού) και ανησυχίες για το μέλλον του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο υποβαθμίζεται.

Τμήματα της συλλογής, έχουν εκτεθεί κατά καιρούς, στη Θεσσαλονίκη, στον Έβρο (Ρίζια, Ορμένιο), στη Γαλλία κ.α.

Ο επισκέπτης του Μουσείου θα βρεθεί μπροστά στο Πανόραμα της καλαθοπλεκτικής, με καλάθια Πομάκων, Ποντίων, Ανατολικοθρακών, Καππαδοκών κ.α. (βλ. Κάτοψη Μουσείου)

Συμπαγείς ομάδες Ρωμά κατοικούσαν (ή περιφέρονταν) σε όλη την έκταση της Θράκης και -μέχρι τη δεκαετία του 1960- έπλεκαν δεκάδες χιλιάδες καλάθια. Η εμφάνιση του πλαστικού και ο κοινωνικο-οικονομικός μετασχηματισμός της αγροτικής κοινωνίας, έθεσαν σε τροχιά παρακμής την καλαθοπλεκτική, όπως άλλωστε και όλο το φάσμα των παραδοσιακών τσιγγάνικων επαγγελμάτων (γανωτήδες, σιδεράδες, κοσκινοποιοί, χτενάδες κλπ).

Το καλάθι με πανάρχαια παρουσία στη Θράκη, εικονίζεται σε αρχαιοελληνικές παραστάσεις και αργότερα σε βυζαντινές αγιογραφίες. Μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα ότι, οι πρώτες ομάδες Ρωμά που εμφανίστηκαν στην περιοχή, τον 11ο αι., συνέχισαν την τοπική βυζαντινή παράδοση και ορισμένοι τύποι καλαθιών (μελισσοκόφινα, φίμωτρα κ.ά.) που κατασκευάζονταν μέχρι πριν λίγα χρόνια (δείγματα εκτίθενται στο μουσείο), είναι απευθείας «απόγονοι» των βυζαντινών καλαθιών.

Καλάθι για κλώσσα. Ξάνθη

Στο μουσείο ο επισκέπτης θα συναντήσει καλάθια πλεγμένα από διαφορετικά υλικά και τρόπους πλέξης. Κυρίαρχα υλικά στα νεότερα χρόνια παραμένουν το καλάμι και η λυγαριά, ενώ στα αστικής χρήσης καλάθια κυριαρχεί η αποφλοιωμένη ιτιά, η οποία συνδυάζει ευκαμψία και αισθητική. Παλαιότερα, οι αγροτικές εργασίες απαιτούσαν τη χρήση πιο ανθεκτικών υλικών, όπως βέργες φουντουκιάς, κρανιάς και αγριακακίας.

Οι Πόντιοι (στον Εύξεινο Πόντο) και οι Πομάκοι, ως ορεινοί πληθυσμοί, χρησιμοποίησαν περισσότερο το ξύλο της φουντουκιάς

Ο Πόντιος καλαθοπλέκτης Κοντοχρήστος Θ. Ιωάννης (χωριό Μπαμπαλιό Αιτωλοακαρνανίας, 2012)

(σχισμένο σε ταινίες) το οποίο είναι εξαιρετικά ανθεκτικό. Η καλλιτεχνική δημιουργία των ανατολικοθρακών, έδωσε ωραιότατα δείγματα με καλάθια οικιακής χρήσης, από καλαμποκόφυλλο. Φύλλα καλαμποκιού χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν από αγρότες του βόρειου Έβρου, για την κατασκευή παιχνιδιών για παιδιά και διακοσμητικών για το σπίτι (δείγματα όλων εκτίθενται στο Μουσείο).

Ο επισκέπτης θα συναντήσει ποικιλία παραδοσιακών εργαλείων των καλαθοπλεκτών. Kαινοτομία ευρηματικών καλαθοποιών αποτελεί ο αλουμινένιος διαιρέτης λαξευμένος σε τόρνο. Πάνω από την προθήκη παρουσιάζονται οι κυριότερες φάσεις πλοκής ενός καπνοκάλαθου-του χαρακτηριστικότερου καλαθιού της Ελληνικής Θράκης.

Στη συνέχεια παρατάσσονται καλάθια διαφόρων χρήσεων. Στην ενότητα αυτή εκτίθεται το καλάθι μεταφοράς πετρών-το ανθεκτικότερο καλάθι της συλλογής από το Διδυμότειχο, όπως και το καλάθι ψαρέματος από το Δροσερό της Ξάνθης και αλλού.

Πομακικό καλάθι από ξύλο φουντουκιάς. Ροδόπη

Ιδιαίτερης προσοχής χρήζει, το παλαιότερο χρονολογημένο καλάθι της συλλογής. Πρόκειται για καλάθι-κασελάκι οικιακής χρήσης, το οποίο κατασκευάστηκε το 1904, στο Μιχαλίτσι της βόρειας Θράκης. Μεταφέρθηκε το 1922 από έλληνες πρόσφυγες πάνω σε βοϊδάμαξο στην σημερινή ελληνική Θράκη.

Στην ίδια ενότητα, ενδιαφέρον παρουσιάζει το καλάθι παγωνιέρα από την εποχή της μικρασιατικής καταστροφής, το οποίο βρέθηκε σε παλιό αρχοντικό της Αδριανούπολης. Διασώθηκε και 70 χρόνια μετά, μεταφέρθηκε στο Μουσείο. Το κάνιστρο (από σίκαλη) είναι ο τύπος καλαθιού που αντιπροσωπεύει τους Έλληνες της Καππαδοκίας.

Λαογραφικό και αισθητικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πομάκικα καλάθια του γάμου με διαφορετικές χρήσεις και συμβολισμούς. Ξεχωρίζει το μαγικό καλάθι (κατά της βασκανίας), διάστικτο με μαύρες βούλες από ύφασμα, κάτω από τις οποίες έμπαιναν φυλαχτά ή στίχοι του Κορανίου.

Ψηλά, δεσπόζουν χειροποίητα καπέλα και ψάθινες τσάντες από χώρες της Χερσονήσου του Αίμου.

Καλαθάκι από καλαμποκόφυλλο. Νέα Βύσσα (Έβρος)

Σε άλλη ενότητα, παρατάσσονται καλάθια από τη βόρεια (βουλγαρική Θράκη) τα οποία διακρίνονται για την υψηλή αισθητική και την κατασκευαστική τους αρτιότητα. Εκτός από καλάθια τα οποία είναι κατασκευασμένα από βέργες ρακίτας, εκτίθενται φιάλες επενδεδυμένες με φυσικό υλικό, αλλά και με χρωματιστά καλώδια. Ο μηχανισμός αποφλοίωσης της ρακίτας, είναι μια από τις ελάχιστες τεχνολογικές καινοτομίες που εισήχθησαν στην καλαθοπλεκτική τέχνη.

Στο νότιο τοίχο, είναι αναρτημένη παραδοσιακή τσιγγάνικη ψάθα με απεικόνιση σκηνής από παζάρι της οθωμανικής Θεσσαλονίκης (18ος αι.), όπου οι έμποροι πουλούν τα προϊόντα τους μέσα σε καλάθια της εποχής.

Σε ειδική προθήκη εκτίθεται το μικρότερο πλεκτό καλάθι στον κόσμο με ύψος μικρότερο του ενός (1) εκατοστού του μέτρου.

Δίπλα, παρουσιάζονται περίτεχνα καλάθια από χώρες της Χερσονήσου του Αίμου (Αλβανία, Σκόπια, Σερβία), αλλά και από Πολωνία, Αρμενία, Ουκρανία.

Στην κεντρική προθήκη, εκτίθενται κατασκευές από τη Μολδαβία, οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν χωρίς υπερβολή έργα τέχνης, όπως η μπιζουτιέρα, το ανθοδοχείο κ.ά.

Πάνω από την κεντρική προθήκη ξεχωρίζουν Ποντιακά καλάθια από φουντουκιά και ένας ευφυής μηχανισμός στήριξης των βεργών της -προς αποφλοίωση- φουντουκιάς, όπως τον χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες στον Εύξεινο Πόντο.

Φιάλη με πλεκτή επένδυση. Βόρεια Θράκη

Στη συνέχεια και σε ξεχωριστή προθήκη παρουσιάζονται καλάθια από την τουρκική Θράκη, την Ίμβρο και τον Πόντο. Πάνω από την προθήκη αυτή δεσπόζει το καλάθι γίγας, σε ύψος ανθρώπου, που χρησιμοποιούσαν οι αγρότες της Θράκης για την φύλαξη κυρίως σιταριού και καλαμποκιού το χειμώνα.

Στην ενότητα πάνω από το Πωλητήριο, έχουν τοποθετηθεί σάρωθρα (σκούπες) από την Ελλάδα και άλλες χώρες με ποικιλία χρήσεων (για σκούπισμα εδάφους, βάψιμο τοίχων, σε ρωσικό μπάνιο, απομάκρυνση χιονιού κλπ). Ακριβώς από κάτω, διακρίνονται δύο παραδοσιακά τσιγγάνικα κόσκινα κατασκευασμένα από δέρμα κατσίκας.

Στη διπλανή ενότητα, ο επισκέπτης θα συναντήσει πανέμορφα καλάθια από τη Ρωσία, την Ουκρανία, την Αργεντινή (ιθαγενών του Αμαζονίου), την Αίγυπτο (επενδεδυμένα με δέρμα καμήλας), την Ινδία κ.ά.

Όσοι επιθυμούν, μπορούν να γράψουν μία ευχή και να την ρίξουν στο Καλάθι της Τύχης (στη ρωμανί γλώσσα: Ε Μπαχτάκο Σεβλί), όπου όλες οι ευχές μαζί, μία φορά το χρόνο, και ειδικότερα το βράδυ της 5ης Μαίου, θα παραμείνουν ολονυχτίς-σύμφωνα με τα τσιγγάνικα έθιμα- στην ύπαιθρο, κάτω από το φως των αστεριών. Την επομένη το πρωί (6 Μαίου), νεαρές κοπέλες θα το παραλάβουν και θα αποτελέσει κεντρικό στοιχείο του εθίμου Εντερλέζι (η εκδοχή του Αγίου Γεωργίου στον μουσουλμανικό κόσμο), το οποίο γιορτάζεται με εντυπωσιακό τρόπο στη συνοικία των Ρωμά, στο τέρμα της οδού Αδριανουπόλεως στην Κομοτηνή.

Καλαθάκια από φοίνικα και επένδυση δέρματος καμήλας. Αίγυπτος

Ο διαδραστικός χαρακτήρας του Μουσείου εκπληρώνεται και στο …θεραπευτικό επίπεδο! Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα από τη μια να δει το Θεραπευτικό Καλάθι ή Καλάθι του Φόβου (στη ρωμανί γλώσσα: Ε Τρασάκο Σεβλί) και από την άλλη να βοηθηθεί από αυτό, καθώς μπορεί να προμηθευθεί ανέξοδα ένα κομμάτι κόκκινης ιτιάς και να το χρησιμοποιήσει σύμφωνα με τις οδηγίες που παρουσιάζονται στο σχετικό κεφάλαιο της ιστοσελίδας μας.

Τέλος, όσοι επιθυμούν έχουν τη δυνατότητα να σημειώσουν τις εντυπώσεις τους στο σχετικό βιβλίο του Μουσείου.

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης προβάλλεται ντοκυμαντέρ 7λεπτης διάρκειας (ανάλογα με τις προτιμήσεις του επισκέπτη) με θέμα την καλαθοπλεκτική στη Θράκη.

Στο Μουσείο λειτουργεί Πωλητήριο καλαθιών και αναμνηστικών, καθώς και βιβλίων σχετικών με την καλαθοπλεκτική και τη Θράκη.

Η επίσκεψη ολοκληρώνεται στον (υπό διαμόρφωση) μικρό Κήπο της Καλαθοπλεκτικής στον περίβολο του Μουσείου, όπου θα φυτευθούν τα κυριότερα είδη φυτών που χρησιμοποιούνται στην καλαθοπλεκτική (καλαμιά, λυγαριά, ιτιά και φουντουκιά).

Για επισκέψεις, απαιτείται τηλεφωνική προ-συνεννόηση στο

τηλ. 6977 58 58 44.